Η Θαυμαστή Τέχνη της Βιβλιοδεσίας

Η έκδοση του βιβλίου του Richard Hakluyt του 1896, κατασκευασμένη από τον γνωστό βιβλιοδέτη Joseph Zaehnsdorf (1816 - 1886). Το ύφος του Zaehnsdorf είναι ένα υποδειγματικό μοντέλο βιβλιοδεσίας που δεν θα γίνει ποτέ ξεπερασμένο. Πλάκες κάλυψης ντυμένες με λεπτό δέρμα, επιχρυσωμένα γράμματα και διακοσμητικά στοιχεία τόσο στο κάλυμμα όσο και στη ράχη, ράχη με ακμές και ανάγλυφα στοιχεία.

Ένα βιβλίο χωρίς βιβλιοδεσία δεν μπορεί πραγματικά να θεωρηθεί βιβλίο, ή μήπως όχι; Ερχόμενοι σε επαφή με εκατοντάδες βιβλίων σε καθημερινή βάση, στην ΩΚΥΠΟΥΣ τείνουμε να ασπαζόμαστε αυτό το απαίσιο δόγμα που υπαγορεύει ότι «το περιεχόμενο ενός βιβλίου είναι σχεδόν εξίσου σημαντικό με την εξωτερική του εμφάνιση». Αυτή είναι μια δήλωση που μπορεί να ακούγεται ως άμεση προσβολή σε οποιονδήποτε συγγραφέα, ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε τη μερική της αλήθεια. Αυτό έχει να κάνει με κάτι παραπάνω από τους προφανείς αισθητικούς λόγους. Όταν η τεχνοτροπία ενός πραγματικού δεξιοτέχνη εφαρμόζεται στη διαδικασία δεσίματος ενός βιβλίου, αυτό συχνά εγγυάται και τη μακροπρόθεσμη διατήρηση του βιβλίου. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο βιβλία τόσο παλιά όσο τεσσάρων αιώνων έχουν αντέξει στη δοκιμασία του χρόνου. Έτσι, εν ολίγοις, η βιβλιοδεσία είναι ένα σημαντικότατο στάδιο στην κατασκευή βιβλίων. Και αυτό που μπορεί να παράξει μαγικά θαύματα.

Βιβλιοδέτες εν ώρα εργασίας (δεκαετία 1930). Εάν επισκεφθείτε ποτέ ένα εργαστήριο ανεξάρτητου βιβλιοδετείου σήμερα, πιθανότατα θα παρατηρήσετε ότι ο εξοπλισμός που χρησιμοποιούν δεν έχει αλλάξει πολύ από τη χρονολογία που λήφθηκε αυτή η φωτογραφία.

Η τέχνη της βιβλιοδεσίας έχει τις απαρχές της πολύ πριν από την έλευση της τυπογραφίας, από τον 5ο αιώνα π.Χ. Αρχικά εμφανίστηκε με τη μορφή χειρόγραφων φύλλων φοίνικα, κυρίως στις περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Αιγύπτου. Τα χειρόγραφα αυτά γράφονταν με μελάνι σε ορθογώνια και σκληρυμένα φύλλα φοίνικα. Κάθε φύλλο είχε συνήθως μια οπή μέσω της οποίας θα μπορούσε να περάσει ένα κορδόνι και με αυτό τα φύλλα ήταν δεμένα μαζί σαν ένα βιβλίο. Φυσικά, όπως το χαρτί, τα φοινικόφυλλα ήταν επίσης ευαίσθητα στην υγρασία, τη δραστηριότητα των εντόμων και τη μούχλα.

Τα χειρόγραφα των φοινικόφυλλων με διάφορες μεθόδους σύνδεσης με κορδόνια. Μερικά από αυτά μοιάζουν περισσότερο με βεντάλες αντί για αναγνωστικό υλικό.

Με την έλευση και εξέλιξη της τυπογραφίας, η βιβλιοδεσία έγινε κανονικός βιοτεχνικός κλάδος. Μια ποικιλία μεθόδων βιβλιοδεσίας αναπτύχθηκε μέσα στο χρόνο, αλλά, παρά τις διαφορές μεταξύ τους, η φιλοσοφία τους ήταν η ίδια. Εξάλλου, η βιβλιοδεσία ως έννοια προσδιορίζεται ως τίποτα περισσότερο από την διαδικασία της συγκέντρωσης μιας στοίβας χαρτιών σε μια πρακτική μορφή ανάγνωσης (= βιβλίο). Φυσικά, όπως συμβαίνει με κάθε εμπορικό χώρο, λίγοι βιβλιοδέτες κατάφεραν να ξεχωρίσουν από το πλήθος, χάρη κυρίως στην καλλιτεχνία που εφάρμοσαν στα προϊόντα τους. Ο John Ratcliff, για παράδειγμα, ήταν ο πρώτος βιβλιοδέτης της Αμερικής του δέκατου έβδομου αιώνα και είναι γνωστός για τη βιβλιοδεσία της Ινδικής Βίβλου του Eliot το 1663. Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο Jean Grolier (1489-90 - 1565), Γενικός Ταμίας της Γαλλίας, διάσημος κυρίως για την ιδιωτική βιβλιοδεσία των τόμων της δικής του τεράστιας βιβλιοθήκης, τάση που έγινε μόδα ανάμεσα σε φανατικούς συλλέκτες βιβλίων.

Η Ινδική Βίβλος του Έλιοτ, φιλοτεχνημένη από τον βιβλιοδέτη John Ratcliff. Αυτό είναι ένα βιβλίο που εκδόθηκε το 1663, αλλά πιθανότατα δεν θα το μαντεύατε από αυτή την εικόνα. Η δεξιοτεχνία του Ratcliff διατήρησε το βιβλίο για περισσότερους από τρεις αιώνες. Αυτό το βιβλίο βρίσκεται τώρα στο Μουσείο & Βιβλιοθήκη Rosenbach, στη Φιλαδέλφεια.

Μια χαρακτηριστική δερμάτινη βιβλιοδεσία Grolier, με διακοσμητικά ανάγλυφα στοιχεία στο κάλυμμα και στη ράχη. Τα βιβλία από τη συλλογή του Grolier έχουν ηλικία άνω των τεσσάρων αιώνων, αλλά έχουν αντέξει στον χρόνο χάρη στις αριστοτεχνικές βιβλιοδεσίες τους.

Στην σημερινή βιομηχανία παραγωγής βιβλίων, η διαδικασία της βιβλιοδεσίας διεξάγεται σε μεγάλη κλίμακα χρησιμοποιώντας εξελιγμένα μηχανήματα. Πάραυτα, τα ανεξάρτητα βιβλιοδετεία (γνωστά και ως "καλλιτεχνικά βιβλιοδετεία") λειτουργούν με μεγάλη ζήτηση, κυρίως για την αποκατάσταση των ζημιών που προκαλούνται σε βιβλία συναισθηματικής αξίας στους ιδιοκτήτες τους. Υπάρχουν, ωστόσο, και εκείνοι οι συλλέκτες βιβλίων που μοιράζονται την πρακτική που ξεκίνησε ο Jean Grolier (αναφέρεται παραπάνω), μια πρακτική που είναι πλέον γνωστή ως «ιδιωτική βιβλιοδεσία». Στην περίπτωση της ιδιωτικής βιβλιοδεσίας, οι συλλέκτες βιβλίων αναθέτουν τα βιβλία των βιβλιοθηκών τους σε ανεξάρτητα εργαστήρια βιβλιοδεσίας. Τα εργαστήρια στη συνέχεια "φορούν" τα βιβλία με ένα πιο περίτεχνο δέσιμο, σε δέρμα ή ύφασμα. Αυτή η διαδικασία σχεδόν πάντα απαιτεί την πλήρη αποσυναρμολόγηση του βιβλίου και την επακόλουθη συναρμολόγηση των σελίδων του μέσα σε μια νέα σύνδεση. Οι συλλέκτες βιβλίων που επιλέγουν την ιδιωτική βιβλιοδεσία σφραγίζουν συνήθως τα αρχικά τους με επιχρυσωμένα γράμματα στις ράχες των βιβλίων. Η ιδιωτική βιβλιοδεσία δεν είναι τόσο δαπανηρή πρακτική, όπως κάποιος θα υπέθετε, αλλά σίγουρα είναι ένα χόμπι που αφορά κυρίως τους ανίατους εραστές βιβλίων.

Από τη συλλογή της ΩΚΥΠΟΥΣ: Μια πανέμορφη ιδιωτική βιβλιοδεσία της ελληνικής έκδοσης του 1914 της “Ιστορίας του Βυζαντινού Πολιτισμού” του Dirk Christiaan Hesseling. Παρά τα ελάχιστα μικροστίγματα στο εξωτερικό, αυτό το βιβλίο εξακολουθεί να φαίνεται απίστευτα όμορφο. Η ράχη είναι δερμάτινη με ακμές και επιχρυσωμένα γράμματα και διακοσμήσεις. Το όνομα του συλλέκτη είναι σφραγισμένο με επιχρυσωμένα γράμματα στο κάτω μέρος της ράχης.

Από τη συλλογή της ΩΚΥΠΟΥΣ: Μια χαριτωμένη ιδιωτική ημι-δερμάτινη βιβλιοδεσία για την ελληνική έκδοση του 1914 της “Κυρίας με τας Καμελίας” του Αλεξάνδρου Δουμά. Ο προηγούμενος ιδιοκτήτης του είχε εμφανώς καλό γούστο. Άγνωστο όμως είναι το γιατί δεν είχε τον τίτλο του βιβλίου γραμμένο στη ράχη όπως θα αναμενόταν.

Από τη συλλογή της ΩΚΥΠΟΥΣ: Η εκπληκτική καφέ δερμάτινη βιβλιοδεσία των Κωμωδιών του Σαίξπηρ από τις εκδόσεις Clear Collins, δεκαετίας 1920. Λεπτό καφέ δέρμα, επιχρυσωμένα γράμματα και διακοσμητικά στοιχεία στη ράχη και στο εξώφυλλο, επιχρυσωμένες σελίδες και κορδέλα-σελιδοδείκτη. Όσον αφορά εμάς, αυτή είναι η επιτομή της βιβλιοδεσίας για τα έργα του Σαίξπηρ και εκείνη που αποτίει πραγματικό φόρο τιμής στον Βάρδο.

Από τη συλλογή της ΩΚΥΠΟΥΣ: Η συλλεκτική έκδοση του 1939 των διηγημάτων του Guy De Maupassant. Πρόκειται για μια πραγματικά πανέμορφη βιβλιοδεσία που τραβάει την προσοχή από την πρώτη ματιά. Διακοσμημένα εξώφυλλα, δερμάτινη στήλη με ακμές και χρυσά γράμματα. Οι εκδόσεις Pocket Books τίμησαν τον de Maupassant με αυτή την εξαιρετική συλλεκτική έκδοση, 46 χρόνια μετά το θάνατο του συγγραφέα.

Συμπερασματικά, θα παραθέσουμε την διδαχή των βιβλιοδετών "Primum non nocere" (Πρώτον, μην κάνετε ζημιά). Οφείλουμε πραγματικά να μεταχειριζόμαστε τα βιβλία μας με τον σεβασμό που αξίζουν. Άλλωστε, τί άλλο αξίζουν πραγματικά τα βιβλία; Ένα βιβλίο είναι, πριν και πάνω απ' όλα, ένα μέσο δια του οποίου μεταδίδεται η παιδεία και η μόρφωση, είναι το αρχέτυπο σύμβολο του ανθρώπινου πολιτισμού. Η διατήρησή τους ωφελεί τόσο εμάς ως ανθρώπους όσο και τις επόμενες γενιές.